Το Μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα στην Καρπασία  

Ένα από τα πιο γνωστά Μοναστήρια της Κύπρου, κτισμένο στην άκρη της χερσονήσου της Καρπασίας. Για την ίδρυση του μοναστηριού, που είναι από τα πιο φημισμένα στην Κύπρο, ελάχιστα είναι γνωστά. Η παράδοση θέλει τον Απόστολο Ανδρέα να έχει περάσει από το μέρος και να έχει κάνει ένα θαύμα, δημιουργώντας μια πηγή στον ξηρό βράχο. Η πηγή αυτή είναι το αγίασμα που υπάρχει μέχρι σήμερα. Η παράδοση θέλει επίσης το κτίσιμο του πρώτου μικρού ναού από ένα καπετάνιο καραβιού, του οποίου το μικρό παιδί ο απόστολος είχε θεραπεύσει από τύφλωση. Μπορούμε να δεχθούμε, αν και καμιά γραπτή πηγή δεν υπάρχει, ότι σε παλαιά χρόνια, πιθανό να υπήρχε στο ακρωτήρι του Αποστόλου Ανδρέα ένας μικρός ναός αφιερωμένος στον απόστολο, ο οποίος ήταν ψαράς και ως εκ τούτου συνδέεται με τα θαλασσινά επαγγέλματα.

Γοτθικός Ναός 

Στον χώρο του μοναστηριού υπάρχει παλαιός ναός, γοτθικού ρυθμού, που χρονολογείται στον 15ο αιώνα, δηλαδή κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας. Ο ναός αυτός βρίσκεται περί τα 3 1/2 μέτρα χαμηλότερα από το ιερό του καινούργιου ναού και οι είσοδοί του είναι δυο πετρόκτιστες σκάλες στη δυτική και στη νότια πλευρά, που καταλήγουν σε είδος εσωτερικής αυλής. Η πύλη του ναού βρίσκεται στον νότιο τοίχο και είναι πετρόκτιστη αψιδόσχημη. Ο ναός είναι τετράγωνος με ύψους 3,97 μέτρων. Στεγάζεται με 4 σταυροθόλια που δημιουργούν 24 ζώνες. Οι 12 απ’ αυτές στηρίζουν τα άκρα τους στη μέση των τοίχων, οι άλλες 4 στις ισάριθμες γωνίες, και οι υπόλοιπες 8 συνενώνονται στο κέντρο του ναού, όπου σχηματίζουν πεσσό. Στη βορειοανατολική πλευρά υπάρχει άνοιγμα με προέκταση καμαρόσχημη που καταλήγει σε κόχη σχηματίζοντας το ιερό του ναού. Ο παλαιός αυτός ναός ανακαινίσθηκε σε διάφορες εποχές.

Ψηλός παλαιός τοίχος περικλείει τον χώρο του παλαιού ναού στα ανατολικά, προς τη θάλασσα. Μια θύρα, επιτρέπει την κάθοδο στον χώρο του αγιάσματος, 2 1/2 περίπου μέτρα χαμηλότερα, κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας. Η κρήνη του αγιάσματος είναι κατά πολύ νεότερη, τσιμεντόκτιστη, με τρεις βρύσες. Ο χώρος αυτός σχηματίζει μικρό φυσικό λιμανάκι, όπου υπάρχουν λίγες ψαρόβαρκες.

Υπάρχει η θεωρία ότι ο παλαιός γοτθικός ναός του Αποστόλου Ανδρέα είχε κτιστεί από κάποιο Φράγκο φεουδάρχη – ιδιοκτήτη της περιοχής κατά τον 15ο αιώνα, για τις θρησκευτικές ανάγκες των Ορθοδόξων δουλοπάροικών του.

Νέος Ναός

Ο καινούργιος ναός του μοναστηριού, που δεσπόζει της περιοχής κι αντικρίζει το πέλαγος, είναι μονόκλιτος, διαστάσεων 25,40 Χ 7,92 μέτρων και ύψους 8,40 μέτρων. Η οροφή είναι καμαρόσχημη, ενισχυμένη με 6 κτιστές ζώνες. Η μεγάλη θύρα του ναού βρίσκεται στον νότιο τοίχο. Ο κυρίως ναός έχει 5 παράθυρα και το ιερό δυο, ένα μεγάλο κι ένα μικρό κυκλικό. Στον βόρειο τοίχο του ναού υπάρχει δεύτερη θύρα, με επιγραφή πάνω από αυτήν που μαρτυρεί ότι ο καινούργιος ναός κτίστηκε λίγο πριν από το 1867 και εγκαινιάστηκε στις 15 Αυγούστου του 1867, επί αρχιεπισκόπου Σωφρονίου.

Το εικονοστάσιο, που καλύπτει ολόκληρο το πλάτος και ύψος του ναού είναι ξυλόγλυπτο κι επίχρυσο, άγνωστης χρονολογίας κατασκευής και άγνωστου τεχνίτη. Ξυλόγλυπτοι είναι επίσης ο άμβωνας, ο θρόνος, καθώς και το κεντρικό προσκυνητάρι. Στα δεξιά του τέμπλου υπάρχει επίσης ξυλόγλυπτο, επίχρυσο και καταστόλιστο προσκυνητάρι, άγνωστου τεχνίτη στο οποίο βρίσκεται η προσκυνηματική εικόνα του αποστόλου Ανδρέα. Είναι παλαιά, αχρονολόγητη, καλυμμένη με επίχρυσο έκτυπο κάλυμμα, εκτός από το κεφάλι του αποστόλου.

Ίδρυση 

Άγνωστη παραμένει η ιστορία ίδρυσης του μοναστηριού. Ο αρχιμανδρίτης Κυπριανός (1788), δεν το αναφέρει. Ωστόσο το ακρωτήρι Δεινάρετον αναφέρεται σε παλαιούς χάρτες της Κύπρου, ήδη από το 1465, ως ακρωτήρι του Αγίου Ανδρέα .Επίσης, σε παλαιούς χάρτες σημειώνεται η ύπαρξη εκκλησίας στη θέση του σημερινού μοναστηριού, με την ονομασία Άγιος Ανδρέας. Στον Κτηματικό Κώδικα της αρχιεπισκοπής, κατά το 1760 αναφέρονται ανοικοδομήσεις και καταγραφές των εκκλησιών Γιαλούσας, Κανακαριάς, Ριζοκαρπάσου, όμως δεν υπάρχει καμιά αναφορά σε μοναστήρι Αποστόλου Ανδρέα.

Ουσιαστικά η ιστορία του μοναστηριού είναι σε μας γνωστή περίπου από το 1866 κ.ε. όταν ο παπά Ιωάννης Νικόλα Διάκου από το Ριζοκάρπασο άρχισε την οικοδόμηση του καινούργιου ναού, που εγκαινιάστηκε τον επόμενο χρόνο. Ο παπά Ιωάννης, που θεωρείται ο κτήτορας του καινούργιου ναού, πέθανε στις 4 Ιουλίου 1909 σε ηλικία 82 χρόνων, και τάφηκε στο χώρο του μοναστηριού, όπου στήθηκε αργότερα και η μαρμάρινη προτομή του.

Ο παπά Ιωάννης εργάσθηκε σκληρά για  την ανέγερση του νέου ναού από το 1855 και κατόρθωσε με εράνους να συγκεντρώσει οικονομική βοήθεια από τους πιστούς στην Κύπρο και στο εξωτερικό. Ο τότε Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Α’ (1854-1865)  έθεσε το όλο έργο της ανέγερσης του ναού υπό από την πνευματική του εποπτεία.

Την διαχείριση του μοναστηριού του Αποστόλου Ανδρέα έχει  6μελής επιτροπή που εκλέγεται κάθε 3 χρόνια από τους κατοίκους του Ριζοκαρπάσου και υπόκειται στην έγκριση του αρχιεπισκόπου Κύπρου, στη δικαιοδοσία του οποίου βρίσκεται το μοναστήρι.

Γιορτή

Το μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα γιορτάζει στις 30 Νοεμβρίου, όμως επειδή κατά την ημερομηνία αυτή ο καιρός είναι ήδη χειμωνιάτικος, κι επειδή κατά τα παλαιότερα χρόνια οι προσκυνητές ταξίδευαν με ζώα για πολλές μέρες προκειμένου να επισκεφθούν το μοναστήρι, τούτο γιόρταζε και στις 15 Αυγούστου, οπότε γινόταν ένα από τα μεγαλύτερα πανηγύρια της Κύπρου. Οι πιστοί ακόμη και από τα πιο μακρινά μέρη της Κύπρου ξεκινούσαν για ένα μεγάλο ταξίδι που διαρκούσε αρκετές μέρες, σε καραβάνια με ζώα ή και αμάξια, για το προσκύνημά τους στον Απόστολο Ανδρέα στον οποίο έπαιρναν και τα ποικίλα αφιερώματά τους, από τεράστιες λαμπάδες μέχρι και ζωντανά, αρνιά, μοσχαράκια κλπ. Άλλος τρόπος μετάβασης των προσκυνητών στο μοναστήρι στα παλαιότερα χρόνια, ήταν δια θαλάσσης, με καράβια. Όταν το αυτοκίνητο άρχισε να χρησιμοποιείται εκτεταμένα στην Κύπρο, οι προσκυνητές έφταναν στο μοναστήρι με λεωφορεία. Μα και πάλι το ταξίδι ήταν μεγάλο και διαρκούσε 2-3 μέρες. Στο μοναστήρι μετέβαιναν πολύ τακτικά, μέχρι και το 1974, και μεγάλες ομάδες πιστών για βαπτίσεις παιδιών.

Μεταξύ των χιλιάδων επισκεπτών του μοναστηριού συγκαταλέγονταν και πολλοί Τουρκοκύπριοι, οι οποίοι έφταναν εκεί από πολλά μέρη της Κύπρου παίρνοντας μαζί τους και τα τάματά τους στον απόστολο, τον οποίο σέβονταν. Το γεγονός αυτό παραδέχονται ακόμη και σήμερα οι Τουρκοκύπριοι.

Το μοναστήρι του Αποστόλου Ανδρέα, που διαθέτει και μεγάλη κτηματική περιουσία, υπήρξε από το καλοκαίρι του 1974 και για 30 τόσα χρόνια απρόσιτο στους Έλληνες πιστούς εξαιτίας της τουρκικής εισβολής και κατοχής. Ωστόσο, μετά τη διάνοιξη διόδων επικοινωνίας επί της «πράσινης γραμμής», άρχισαν και συνεχίζονται τακτικές και συνεχείς επισκέψεις πιστών στο μοναστήρι, ενώ περιστασιακά τελούνται σ’ αυτό και λειτουργίες. Το μοναστήρι εξακολουθεί να δέχεται τακτικά πολλούς προσκυνητές.

Αποκατάσταση 

Με την υπογραφή σύμβασης μεταξύ του Αναπτυξιακού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών – Συνεταιρισμός για το Μέλλον (UNDP – PFF) και ελληνοκυπριακής και τουρκοκυπριακής κοινοπραξίας εργοληπτών, το 2014, στην οποία κατακυρώθηκε ξεκίνησε το έργο της αναστύλωσης της Μοναστηριού. Το έργο χρηματοδοτήθηκε από την Εκκλησία της Κύπρου, το Ίδρυμα Διαχείρισης Βακουφίων (ΕΒΚΑΦ) στα κατεχόμενα και την USAID (Αμερικανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Ανάπτυξη).

Κατά την α’ φάση αποκατάστασης του μοναστηριού, έγινε η δομική και η αρχιτεκτονική αποκατάσταση του βασικού εκκλησιαστικού συγκροτήματος καθώς και μικρότερων κτηρίων. Τα σχέδια της αποκατάστασης εκπόνησε το Πανεπιστήμιο Πατρών. Τα εγκαίνια έγιναν στις 19 Νοεμβρίου 2016.

Μετά την τουρκική εισβολή του 1974 επιτράπηκε για πρώτη φορά στους εγκλωβισμένους της Καρπασίας να μεταβούν στο μοναστήρι και να παρακολουθήσουν τη λειτουργία, με την ευκαιρία της γιορτής του Αγίου, στις 30 Νοεμβρίου 1978. Ο Ηγούμενος Κύκκου και ο τότε Οικονόμος της Μονής επισκέφθηκαν το μοναστήρι για πρώτη φορά μετά την εισβολή στις 30 Νοεμβρίου 1994, ενώ ακριβώς ένα χρόνο αργότερα ηγήθηκαν προσκυνήματος από 40 Καρπασίτες που ταξίδεψαν στον Απόστολο Ανδρέα από τις ελεύθερες περιοχές με λεωφορείο. Η πρώτη μαζική επίσκεψη στο μοναστήρι, από 600 Ελληνοκύπριους, πραγματοποιήθηκε στις 15 Αυγούστου 1997, μετά από επίμονες ενέργειες της Διαχειριστικής Επιτροπείας της Ιεράς Μονής του Απ. Ανδρέα προς τα Ηνωμένα Έθνη και τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και της Μεγάλης Βρετανίας.

Μετά τη μερική άρση των περιορισμών στη διακίνηση από και προς τα κατεχόμενα από το τουρκικό κατοχικό καθεστώς, τον Απρίλιο 2003, χιλιάδες πιστοί επισκέπτονται κατεχόμενο μοναστήρι για να εκφράσουν την πίστη τους στον Άγιο.